ضمیرکلمه ای است که جانشین اسم می شودو برای جلوگیری از تکرار اسم،به جای آن می نشیند.
رستم پهلوان بزرگی بود هر کس او را می دید.
او ضمیراست و جانشین رستم شده است رستم مرجع ضمیر است.

اقسام ضمیر عبارتند از :
1-شخصی

2-مشترک

3-اشاره
4-پرسشی یا استفهامی

5-تعجبی

6-مبهم
7-ملکی

1- ضمیر شخصی : ضمیرهایی هستند که برای هریک از اشخاص(اول شخص ، دوم شخص و سوم شخص ، مفرد یا جمع ) ساخت جداگانه دارند.

ضمیر شخص دو گونه است : منفصل ، متصل

الف- ضمیر شخصی منفصل یا گسسته ، ضمیری است که به کلمه پیش از خود نمی چسبد و به تنهایی بکار می رود:

من ما
تو شما
او(وی) ایشان

ب - ضمیر شخصی متصل یا پیوسته :ضمیری است که به کلمه پیش از خود می پیوندد و به تنهایی به کار نمی رود .

م مان

ت تان

ش شان

تذکر : وقتی که ضمیر م ، ت ، ش به کلماتی که به ه ختم می شوند افزوده شود الفی به آن اضافه می شود .

میوه ام ، جامه ات

اگر ضمایر متصل به کلمه ای که آخرش ا یا و باشد ی به آن اضافه می شود .

قلم هایم ، ابرویت

2-ضمیر مشترک : ضمیری است که برای همه ساختهای شش گانه یکسان بکار می رود.
خود : خودم ، خودت ، خودش ، خودمان ، خودتان ، خودشان

در زبان فارسی سه ضمیرمشترک وجود دارد: خود ، خویش و خویشتن

تذکر :خود وقتی ضمیر است که به تنهایی بکار رودواگر جزئی از یک کلمه باشد دیگر ضمیر نیست. مثل: خود شناسی ،خود خواهی ،خود کشی. خویشان وخویشاوند وخویشتنداری وامثال این ها کلمات مرکب هستند ونمی توان به عنوان ضمیر به حساب آورد.

3-ضمیر اشاره : ضمیری است که مرجع آن به اشاره ( دور یا نزدیک )معلوم می شود. آن ، اینبه عبارت دیگر به چیز دور یا نزدیک اشاره می کند.. اگر این کلمات به همراه اسم بیایند صفت اشاره و اگر جانشین اسم شوند ضمیر اشاره اند .

علامت ضمیر اشاره آن است که می توان آن راجمع بست.آن ها،این ها یا آنان ،اینان

این کتاب را بگیر و آن را بخوان.

این: صفت آن: ضمیر

دوکلمه ی همین وهمان می توانند به عنوان ضمائر اشاره به کار روند.

4- ضمیر پرسشی : ضمیر پرسشی نیز همان صفات پرسشی هستند که جانشین اسم شده اند :

که ، چه ، کدام ، کدامین ، کی ، کجا ، چگونه

5-ضمیر تعجبی : واژه ” چه ” وقتی که بی همراهی اسم بیاید و مفهوم تعجب و شگفتی را برساند .

چه هوای خوبی ! چه زیباست !

صفت ضمیر

6- ضمیر مبهم : واژه هایی هستند که بر کس یا چیز یا مقدار مبهمی دلالت می کنند به عبارتی در معنی آنها ابهام وجود دارد.:

همه ،همگی ،بعضی، چیز،فلان،هیچ و...

همه آمدند. فلانی ، آدم بسیار خوبی است .

تذکر : بعض ازاین ضمایر ممکن است قبل از اسم بیایند که در این صورت دیگر ضمیر نیستند و صفت مبهم می باشند .

7- ضمیر ملکی : واژه مرکب ازآنِ که به معنی مال ِ یا متعلق به باشد

این کتاب از آن ِ مسعود است .

این واژه در قدیم گاهی به صورت آن ِ به کار می رفته است .

کاربرد و نقش ضمیر ها

ضمیر ها معمولا جانشین اسم هستند از این رو نقش های مختلف اسم را بر عهده می گیرند .

1- نقش نهادی : من فردا به مسافرت می روم . خودت این مطلب را گفتی.

2- نقش مسندی : محمود من هستم. احمد کدام است .

3- نقش مفعولی : تو او را ندیدی . خویشتن را رها ساختم

4- نقش متمی : به آن دست مزن. به خود گفتم.
5- نقش منادایی : ای آن که به اقبال تو در عالم نیست.

6- نقش تمیزی : مرا که پنداشتی ؟

7- نقش قیدی : کجا می روی ؟ چقدر خوابیدی ؟

8-نقش مضاف الیهی : دلم به حالش سوخت. او از گفته خویش پشیمان شد